ابوالحسن عبدالرحمن صوفي رازي که پسوند «رازي» در انتهاي نامش به تولدش در ري دلالت دارد، در اواخر قرن سوم هجري ديده به جهان گشود. پدرش مردي وارسته و درويش بود و در جرگه صوفيان ري به شمار مي‌آمد.
صوفي تحصيلات مقدماتي و اصلي را در شهر ري گذراند. سپس براي گسترش دانش خود مهاجرت کرد و مدتي در اصفهان هم‌نشين و مصاحب ابن عميد (ابوالفضل محمد بن حسين) وزير معروف آل‌بويه بود. ابن عميد عالمي بود که به عضدالدوله انواع سياست‌ها و فن جهان‌داري را تعليم داد و عضدالدوله هميشه تکرار مي‌کرد که ابوالفضل بن عميد استاد من است و او را استاد يا استادالرئيس خطاب مي‌کرد.
زماني که عضدالدوله ديلمي به حکومت فارس رسيد، به دليل علاقه‌اي که به فرا گرفتن دانش رياضي و نجوم داشت، صوفي را به دربار خود خواند و به استادي خود برگزيد.
شخصیت علمی صوفی رازی
عبدالرحمن صوفي پس از بطلميوس اولين کسي بود که به پژوهش‌هايي منظم درباره ستارگان پرداخت. او نـمونه يک منجم رصدگير و با دقت نظر فوق‌العاده بود. او به رصدهاي پيشينيان اعتماد نمي‌کرد، بلکه با دقت به رصدهاي تازه مي‌پرداخت و با اين کار خود توانست کارهاي اخترشناسان پيـشين و بـه‌‌ويژه بطلميوس را مورد نقادي دقيق علمي قرار دهد و نقايص و نارسايي‌هاي آن‌ها را تصحيح کند. به همين جهت رصدهاي او در زمره صحيح‌ترين رصـدهاي نـجومي اسـلامي به شمار مي‌رود.
او بدون استفاده از تلسکوپ و با چشم معمولي سحابي‌هاي فلکي را رصد و در آثار خود ثبت کرده است.
صور الکواکب
اثر ارزشمند او به نام «صورالکواکب» يکي از شاهکارهاي علمي نجوم دوره اسلامي است که در قرن چهارم هجري و به نام عضدالدوله مکتوب کرده است. اهميت اين کتاب که به زبان عربي نگاشته شده، به قدري بود که دانشمند عظيم‌الشأني چون خواجه نصيرالدين طوسي آن را به فارسي ترجمه و با خط خويش کتابت کرده است. نسخه نفيس آن در استانبول (اياصوفيا) موجود است.
«صـورالکـواکب» مدت‌ها در مشرق‌زمين کتاب درسي نجوم بود و در مطالعه اجرام سماوي همان منزلتي را داشت کـه کـتاب «قـانون» ابن‌سينا در علم طب. در اين کتاب اصلاحاتي روي فهرست‌هاي قديمي يوناني صورت گرفت و براي اولين بار صورت‌هاي فلکي جديدي چون صورت فلکي ققنوس اضافه شد که بهدليل عرض جغرافيايي رصدگران يوناني در فهرست‌هاي آن‌ها نيامده بود.
اين کتاب در قرن سيزدهم ميلادي از مرزهاي ممالک اسـلامي گذشت و بـه اروپا راه يافت و در محافل علمي اروپا مورد توجه قرار گرفت، به‌‌طوري‌‌که گروهي از دانشمندان که در دربار آلفونسوي دهـم، پادشاه کاستيل، مشغول تدوين «زيج الفونسي» بودند، به ترجمه قسمتي از کـتاب «صـور‌الکواکب» به زبان اسپانيايي پرداختند. از اين تاريخ بود که کلمه «الصوفي» به «Azophi» تغيير يافت و در محافل علمي اروپا رخنه کرد.
موفقیت‌های علمی صوفی
يکي از زيباترين و معروف‌ترين اجرام آسمان شب کهکشان آندرومدا يا امرأه المسلسله (زن بر زنجير) است. براي اولين بار عبدالرحمن صوفي اين کهکشان را به صورت لکه‌اي ابرمانند ثبت کرد و در کتاب خود از آن بـه‌عنوان لطخه (سحابي) ياد کرد. بعدها اين کهکشان را که جفت زيباي کـهکشان راه شـيري است، به نام کهکشان يا سحابي «آندرومدا» ناميدند.
دو سحابي ديگر به نام عبدالرحمن صوفي رازي ثبت شده که يکي در صورت فلکي روباه است و ديگري در صورت فلکي قوس يا «رامي» قرار دارد.
در صورت فلکي تيرانداز هم سحابي ديگري است که توسط عبدالرحمن با چشم معمولي و بدون دوربين مطالعه، ترسيم و تثبيت شده است. سحابي نام‌برده به شکل دايره‌اي است که از تعدادي نقاط تشکيل شده است. سحابي مذکور امروزه به نام «M22» خوانده مي‌شود و حالت خاصي دارد که از لحاظ تحقيقات نجومي بسيار جالب است.
ستارگان دوگانه (Double Stars) ستارگاني را گـويند کـه شـعاع‌هاي رويت آن‌ها از زمين به قدري به هم نزديک است که با چشم غيرمسلح يک سـتاره به نظر مي‌آيند، ولي به وسيله تلسکوپ مي‌توان آن‌ها را از هم تشخيص داد.
بطلميوس تنها يک ستاره دوگانه کشف کرد و آن ستاره گاماي صورت فلکي قـوي بود. ولي صـوفي چندين ستاره دوگانه يافته و در کتاب «صورالکواکب» خود از آن‌ها با نام‌هاي مضاعف، مضعف، ملاصق ياد کرده است.
صوفي پژوهش‌هايي نيز در باب تغيير درخشندگي ستارگان کرد و شواهد نشان از آن دارد که او نخستين کاشف ستارگان متغير از نوع «دراز دوره‌ها» (Long period variables) بـوده اسـت.
رصدهايي که صوفي از تغيير رنگ بـعضي از سـتارگان مانند «الغول» و غيره انجام داده، بسيار جالب است. اين ستاره داراي اين خصوصيت اسـت کـه شدت نورش کم و زياد مي‌شود و هـيچ‌گاه ثـابت نـيست؛ گاهي در اوج درخشاني و زماني در ورطـه کـم‌‌نوري است. اين کيفيت «الغول» اول بار تـوسط مـنجمان اسلامي و در رأس آن‌ها صوفي کشف شد.
عبدالرحمان صوفي با رصدهاي پياپي اعلام کرد که رنگ ستاره شباهنگ (در عربي شعراي يماني) تغيير نمي‌کند. پيش از او اخترشناسان يوناني مانند سِنِکا و بطلميوس گفته بودند که اين ستاره را به رنگ‌هاي گوناگوني ديده‌اند.
صوفي نخستين دانشمندي است که به تغيير قدر (ميزان درخشندگي) ستارگان پي برده بود. دانشمندان جديد توانستند با توجه به دقتي که عبدالرحمن در کارهايش به کار برده بود، تغييرات در درخشندگي ستارگان را دقيقا بررسي کنند. او را مبدع علم نورسنجي ستارگان مي‌دانند.
عبدالرحمان در عين حال توانست چندين جرم را به‌عنوان اجرام غيرستاره‌اي ثبت و رصد کند. بدين ترتيب مي‌توان او را نخستين کسي دانست که فهرستي از اجرام غيرستاره‌اي ارائه داده است.
صوفي مخترع آلات دقيق رصد بود. او در «صورالکواکب» اشاره کرده که عرض جغرافيايي شيراز را با ابزاري به نام «حلقه عضدي» که خود ساخته بود، اندازه‌گيري کرده است.
او در ساختن اسـطرلاب نيز نوآوري داشت. او صفحه عنکبوت اسطرلاب را که در رصد کواکب نقش مهمي ايفا مي‌کند، طوري طرح کرده بود که ستارگان مرئي بيشتري را ثبت مي‌کرد.
صوفي در مجموع توانست کاتالوگي از 1018 ستاره همراه با ويژگي‌هاي رصدي آن‌ها تهيه کند، سپس به تهيه دو طرح از هر صورت فلکي پرداخت. طرح اول، شکل صورت فلکي را آن‌چنان که ناظري از بيرون کره آسمان مي‌توانست ببيند، نشان مي‌داد و طرح دوم نماي صورت فلکي را آن‌طور که يک رصدگر از درون کره سماوي مي‌بيند، نمايش مي‌داد. (يعني همان شکلي از صورت فلکي که ما از زمين و در حالت عادي مي‌بينيم.) ساخت اين چنين مدلي از کره آسمان و مشخص کردن مواضع دقيق اجرام سماوي روي آن، از منحصربه‌فردترين کارهاي صوفي است و هم‌اکنون اين پلانتاريوم (آسمان‌نما) در موزه شهر قاهره نگه‌داري مي‌شود.